نمایش در ایران
در کشور ما نیز مانند دیگر کشورها انواع نمایش ایرانی متناسب با فرهنگ، آداب، اعتقادات و سلیقه ی افراد جامعه شکل گرفته و گسترش یافته است. برخی از آنها از رده خارج شده اند و برخی هنوز هم به حیات خود ادامه می دهند. در اینجا به برخی از نمایش های ایرانی پیش از اسلام تا پس از اسلام اشاره می کنیم.
نمایش ایرانی قبل از اسلام:
ریشه ی نمایش در ایران را می توان در جشن ها، آیین ها، اساطیر و شعایر بررسی نمود. «آیین های ستایش» که دربرگیرنده ی سرودهای مذهبی، سرودهای اوستا و حرکات موزون بود، در جشن هایی مانند مهرگان، نوروز، سده و… وجود داشت.
-
قوالی
قوالی نوعی اجرای نمایش در ایران قدیم می باشد. در این گونه از نمایش، رقص و سرود در کنار نقل داستان رواج داشت. قوالی درواقع نقل داستان به آواز و یا همراه موسیقی بود.
-
سووشون
سوگ سیاوش یا سووشون جلوه ی دیگری از نمایش ایرانی می باشد. این نمایش در رابطه با سیاوش، پسر کیکاووس که مظهر پاکی و معصومیت بوده است اجرا می شود. پس از اسلام این گونه از نمایش به صورت تعزیه دنبال شده است.
-
جشنواره ی مگافونیا
این جشنواره با یاد قتل گئومات، مغ(پیشوای دین زرتشت) غاصب که به جای بردیا بر تخت نشست برگزار می شد و طی نمایشی او را به قتل می رسانند.
-
کوسه برنشین
کوسه برنشین از جمله بازی های نمایشی بود که در مناق مختلف ایران به خصوص در آذربایجان و همدان انجام می شد. این جشن در پایان زمستان برگزار می شد. مرد بدون ریشی که اصطلاحا کوسه نامیده می شد، با چهره ای مضحک سوار بر الاغی، درحالی که کلاغی در دست داشت با رقص و آواز همراهی می شد. به نظر می رسد کلاغ در این نمایش ایرانی، مظهر رفتن زمستان بوده است.
-
چهارشنبه سوری
آتش افروزی که جزء رسوم ایرانیان می باشد، همراه با افروختن آتش و جشن و پایکوبی کنار حلقه های اتش بود. مراسم چهارشنبه سوری که امروزه آخرین چهارشنبه ی هرسال برگزار می شود، باقی مانده از آن دوران و مراسم است.
نمایش ایرانی پس از اسلام:
-
نقالی
با فتح ایران توسط اعراب و جایگیری اسلام در سرزمین ایران، موسیقی محدودتر شد و قوالی جای خود را به نقالی داد. در نقالی دیگر ساز و آواز همراهی کننده ای نبود و تاکید بر بازیگری برای شرح داستان بود. پس واقعه خوانان شرح و بیان خود را برای نقل داستان تقویت کردند. تکیه ی نقالی بیشتر بر احساسات تماشاگر است تا منطق و استدلال آن. نقال به تنهایی نقش چند نفر را بازی می کند. موضوع داستان در نقالی قهرمانان اسطوره ای و فوق طبیعی هستند و قصد واقع بینی مطلق وجود ندارد. بنابراین با سخنرانی تفاوت دارد. محل اجرای نقالی معمولا قهوه خانه ها و میادین بوده است. در دوره اسلامی نوعی نقالی به نام «فضایل خوانی» رواج یافت که موضوع آن شرح فضیلت خلفای مسلمین و امام علی(ع) بود.
-
تماشا
تماشا به مجموعه نمایش هایی اطلاق می شد که در تجمع عصرانه ی مردم بازی می شد. عبارتند از بازی مسخرگان، رقص و آواز مطربان، انواع معرکه، بندبازی، چشم بندی و… .
-
تعزیه
و در آخر به تعزیه که مهم ترین نمایش پس از اسلام است میپردازیم. در این دوره رسم دیگری سبب ایجاد نمایش شد که آن برپایی دسته های عزاداری بوده و از دیرباز تا کنون ادامه داشته است. تعزیه که آن را «شبیه خوانی» نیز می گویند، عموما به تداعی و نمایش زندگی امام حسین(ع) و صحرای کربلا در آن دوره می پردازد و متشکل از دو گروه اصلی می باشد: نقش های معصوم و مثبت نمایش که به آنها موالف خوان گفته می شود و نقش های منفی که اشقیاء نیز نامیده می شوند. برخی قراردادهای تعزیه در اجرای نمایش را می توان اینگونه بررسی نمود:
محدودیت زمانی و مکانی در تعزیه وجود ندارد و شبیه خوان می تواند با چرخیدن به دور میدان یا صحنه ای گرد عوض شدن زمان و مکان را بیان کند_مرد ها نقش بانوان را هم بازی می کنند_گریم و چهره آرایی در تعزیه ی اصلی وجود ندارد_خیر و شر به خوبی از هم تفکیک شده اند_موافق خوان ها یا اولیا دیالوگ های خود را در یک دستگاه آوازی بیان می کنند، درحالی که اشقیاء فریادگونه و بریده بریده سخن می گویند که به آن اشتلم خوانی یا پهلوان خوانی هم می گویند.